هويت ايراني – اسلامي در ساية علوم انساني

مصاحبه با دكتر آيت‌اللهي
هويت ايراني – اسلامي در ساية علوم انساني

پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي با پيشينه‌اي نسبتاً طولاني در حوزة علوم انساني در ايران جايگاه خاصي دارد. پژوهشگاه كه آموزش پژوهش محور را اساس كار خود مي‌داند، در دورة مديريت دكتر آيت‌اللهي دوران جديدي را تجربه مي‌كند. دوره‌اي كه به گفتة آيت‌اللهي در جهت تحول در علوم انساني است.

سؤال:
با توجه به فرارسيدن هفتة پژوهش، لطفاً مقدمه‌اي دربارۀ پژوهشگاه، تاريخچه اهداف و سياست‌هاي آن بفرماييد.
آيت‌اللهي:
اين پژوهشگاه در قبل از انقلاب در واقع ده دوازده مركز پژوهشي بوده كه همه زيرنظر دفتر فرح پهلوي بودند. بعد از انقلاب همه اينها با هم ادغام شدند و به مؤسسة مطالعات و تحقيقات تبديل شد و بعد از مدتي نيز به پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي تبديل شد كه در اين پژوهشگاه حوزه‌هاي مختلف علوم انساني مورد بررسي قرار مي‌گيرد كه در زمينه تاريخ، ادبيات، اقتصاد، فلسفه و... پژوهشكده‌هايي داريم.
سؤال:
باتوجه به اينكه بنياد تاريخ و فرهنگ ايران در رژيم قبل به منظور تبيين ايدئولوژي رژيم پهلوي بود، پژوهشگاه بعد از انقلاب تا چه حد در جهت اهداف نظام جمهوري اسلامي بوده است؟
آيت‌اللهي:
ما پژوهشكده‌هاي جديدي در اينجا راه انداخته‌ايم و حيطه‌هاي بحث را از يك حالت خاص جدا كرده‌ايم و به مباحث ديگري نيز پرداخته‌ايم، از جمله علوم سياسي يا اقتصاد با رويكرد اسلامي و... .
اما در زمينه بومي‌سازي، در اين مدتي كه بنده آمده‌ام (سه سال) در سال اول زمينه‌ها را آماده كرديم، در سال دوم در اين زمينه، يكي از كارهايي كه انجام گرفت، اين بود كه گفتمان علوم انساني در جامعه گفتمان ايراني شود؛ يعني به جاي اينكه كه انديشمندان داخل كشور به مجلات خارجي ارجاع بدهند، به نشريات داخلي هم ارجاع بدهند.
بهترين كاري كه در اين زمينه مي‌توانستيم انجام بدهيم، اين بود كه تمام ذخيرة ايراني- اسلامي بعد از انقلاب را در زمينة علوم انساني، هر چه بود، جمع آوري كرديم كه حدود 3000 هزار مقاله شده و اين‌ها را در دو هزار شاخه تقسيم كرده و روي سايت گذاشتيم تا در اختيار همه قرار گيرد.
با اين كاري كه انجام شد، اين سايت تقريباً در تمام كشور مورد استفاده است و همه مي‌توانند از آن بهره‌برداري كنند كه استقبال بسيار خوبي از اين سايت صورت گرفته و تعداد بازديدكنندگان از آن به 30هزار نفر در روز مي‌رسد.
بنابراين اين يك سرماية بزرگ ملي است كه حيف است از بين برود و نيازمند توسعه و ارتقاء و روزآمد كردن آن هستيم كه متأسفانه به دليل كمبود بودجه با مشكل مواجه هستيم.
در ماه حدود 700 هزار مقاله از اين سايت دانلود مي‌شود. با توجه به اينكه خريد هر مقاله از خارج از كشور، 30 دلار هزينه دارد، اگر يك صدم اين مبلغ را هم براي مقالات داخلي در نظر بگيريم، با توجه به 700 هزار مقاله، معادل مالي آن در ماه 700 ميليون تومان مي‌شود، يعني هم  در هزينه‌هاي كشور صرفه‌جويي كرده است و هم بهره‌دهي مي‌دهد.
جالب اينجاست با توجه به اينكه اين سايت به زبان فارسي است، 180 كشور دنيا از آن استفاده مي‌كنند. همچنين گستردگي استفاده از اين سايت بر اقصي نقاط مملكت را نيز شامل مي‌شود؛ يعني يك توزيع عدالت پژوهشي و توزيع مناسب علم در داخل كشور صورت گرفته است.
سؤال:
يعني انحصار پژوهشي را شكسته‌ايد؟
آيت‌اللهي:
بله؛ ضمن اينكه رايگان است. همچنين اميد داريم كه با اين كار تأثير گفتمان ايراني- اسلامي نه فقط در داخل كشور كه در دنيا گسترش يابد. لذا اين سايت محل رجوع بسياري در سرتاسر دنيا شده است كه سبب گسترش انديشة بومي ايراني- اسلامي هم در داخل و هم در دنيا شده است.
در اين زمينه كارهاي ديگري هم انجام شده، از جمله اينكه ما قبلاً يك مجلة علمي – پژوهشي در پژوهشگاه داشتيم كه الآن به 20 مجلة علمي-پژوهشي ارتقاء يافته است.
سؤال:
آيا اين كميت سبب آسيب به كيفيت نشده است؟
آيت‌اللهي:
اصلاً. مي‌توان گفت كه تقريباً هر يك از مجلات علمي – پژوهشي ما از لحاظ كيفيت، بالاترين در آن زمينه است. چون من خودم هم از لحاظ ظاهر و هم از لحاظ كيفيت بسيار به اين مسئله حساس هستم و پژوهشگاه از اين نظر داراي برند خوبي است و كارهاي بسيار ارزشمندي در اين زمينه صورت گرفته و مي‌توان گفت كه ما تقريباً روزي يك ايدة نو در زمينة علوم انساني با انديشة ايراني- اسلامي در اين نشريات توليد مي‌كنيم.
اگر اعضاي هيأت علمي پژوهشگاه را در نظر بگيريم، با توجه به 80 نفر عضو هيأت علمي، به ازاي هر چهار نفر يك مجله داريم، اما مثلاً در ساير دانشگاه‌ها به ازاي هر 20 نفر عضو هيأت علمي يك مجلۀ علمي – پژوهشي داريم.
سؤال:
در زمينۀ گفتمان ايراني- اسلامي، فقط زبان فارسي را مدنظر داشته‌ايد، يا به زبان‌هاي ديگر هم توجه داشته‌ايد؟

آيت‌اللهي:
الآن دو مجله به زبان انگليسي آماده كرده‌ايم، اما بودجه براي انتشار آن نداريم.اگر بودجه داشته باشيم، با توجه به مقالات آماده‌اي كه داريم، هر 6 ماه يك مجله در اين حوزه مي‌توانيم توليد كنيم. مشتري آن را هم در خارج از كشور داريم.
سؤال:
آيا مقالات به زبان‌هاي خارجي را در راستاي همين گفتمان در سايت جمع‌آوري كرده‌ايد؟
آيت‌اللهي:
هنوزنه، كه آن هم به كمبود بودجه برمي‌گردد و همين سايت را هم با مشكلات بسيار حفظ كرده‌ايم؛ اما در اين زمينه آمادگي كامل داريم. مثلاً دو اثر از شهيد مطهري را در خارج از كشور ترجمه و چاپ كرديم، اما نتوانستيم اين كار را ادامه دهيم.
سؤال:
علوم انساني مبناي تحول در جامعه است. توليدات پژوهشگاه چه برآيندي عيني و ملموس داشته يا مي‌تواند داشته باشد؟
آيت‌اللهي:
اول از همه علم، نيازمند نشاط است. وقتي در جامعه مي‌توانيم دربارۀ مثلاً علوم انساني كاركنيم كه جامعه بانشاط باشد. ما سعي مي‌كنيم در پژوهشگاه چنين زمينه‌اي را با سخنراني‌ها، كارگاه‌ها، درس‌گفتارها و همايش‌هاي متعدد فراهم آورديم. مثلاً ما در همايش‌هاي بين‌المللي، استاداني را كه از خارج از كشور مي‌آوريم، پول اياب و ذهاب و اسكان را خودشان مي‌پردازند، ضمن اينكه 450 يورو هم حق ثبت‌نام مي‌دهند و اين به دليل اعتبار پژوهشگاه است. اين كار ما باعث نشاط علمي مي‌شود. ضمن اينكه مقالات و سخنراني‌هاي اين همايش‌ها نيز روي سايت مي‌آيد كه عدۀ بسيار زيادي از آن بهره‌برداري مي‌كنند.
علاوه بر آن، دنبال اين هستيم كه يك شبكة اجتماعي هم براي كساني كه در زمينة علوم انساني كار مي‌كنند، تأسيس كنيم.
سؤال:
قبل از انقلاب، دكتر محقق ، مطالعات اسلامي دانشگاه تهران با همكاري دانشگاه مك گيل را راه انداخت، آيا پژوهشگاه هم چنين ارتباطي با دانشگاه خاصي دارد؟
آيت‌اللهي:
پژوهشگاه در چندين مورد اقدام كرده است، اما موانعي در اين خصوص وجود دارد. مثلاً قرار بود در سنگاپور چنين كاري انجام گيرد. اما مثلاً در رياست جمهوري هيأتي تشخيص مي‌دهد كه چنين سفري ضرورت ندارد. يا مثلاً براي شركت چند استاد دانشگاهي امريكايي به منظور شركت در يك همايش در ايران نيز چنين موانعي وجود دارد كه برنامه‌ريزي را مشكل مي‌كند.
بنابراين اگر مسئوليت اين كارها در اختيار خودمان باشد، به راحتي مي‌توان چنين ارتباط‌هايي برقرار كرد، اما اگر در اختيار پژوهشگاه نباشد، با مشكل مواجه مي‌شود.
سؤال:
علاوه بر موانع داخلي ، موانع خارجي هم وجود دارد؟
آيت‌اللهي:
بله، بسيار زياد. الآن در ارمنستان يك اتاق اسلام‌شناسي با كارمند و ساير امكانات آماده كرده‌اند، اما من چگونه مي‌توانم به ارمنستان بروم؟ مثلا ما براي فلسفة اسلامي مشتري داريم كه حاضر است بيايد اينجا دكترا بخواند با هزينة خودش، اما موانع اداري مانع مي‌شوند. البته اصلاً مسائل سياسي دخيل نيست، بيشتر مسائل اداري است.
سؤال:
منظور اين است كه آيا آنها هم سنگ اندازي مي‌كنند؟
آيت‌اللهي:
خير، اصلاً، من چنين چيزي نديده‌ام. خودشان ابراز تمايل و علاقه مي‌كنند. براي آنها كه جامعة علمي هستند، حرف جديد مهم است و براي اين هدف به پژوهشگاه مي‌آيند. لذا بسياري از مسائل را هم من با ارتباطات شخصي حل مي‌كنم.
سؤال:
پژوهشگاه در دوره‌اي بسيار به مسئلة آموزش پرداخت، آيا چنين رويكردي الآن وجود دارد؟
آيت‌اللهي:
ما هيچ وقت دنبال اين نبوده‌ايم كه آموزش‌هاي خود را گسترش دهيم، بلكه كار ما پژوهشي است. مثلاً توليد مجله، يك كار پژوهشي است.
همان كه آقا فرمودند بايد دركنار دانشگاه، پژوهشگاه باشد، چون دانشگاه‌ با پژوهشگاه احيا مي‌شود، از آن طرف هم پژوهشگاه با دانشگاه احيا مي‌شود.
تربيت پژوهشگر از كارهاي مهم است كه پژوهشگاه در اين زمينه فعال است. لذا ما هيچ كاري در حد ليسانس نداريم، اغلب در حد فوق‌ليسانس و دكترا است. لذا در اغلب رشته‌ها اول دكتراي آن را تشكيل مي‌دهيم، بعد فوق ليسانس. چون كار دكترا تحقيق است. لذا كار دكترا كاري است كه پژوهشگاه‌ها بايد انجام دهند، نه دانشگاه‌ها.
بنابراين ما متناسب با پژوهش‌هايمان، دانشجو مي‌گيريم كه تعداد محدودي هستند و از 7-8 نفر بيشتر نمي‌شود يا در دكترا دو سه نفر بيشتر نمي‌شود.
سؤال:
براي پذيرش اين دانشجوها چه شاخص‌هايي را در نظر مي‌گيريد؟
آيت‌اللهي:
اين امر در واقع ربطي به پژوهشگاه ندارد و از طريق آزمون سراسري صورت مي‌گيرد. فقط در حوزة دكترا مصاحبة علمي داريم كه اولين ملاك هم كارهاي پژوهشي فرد براي جذب است. اما در كلاس‌ها هم براي دانشجويان فوق‌ليسانس بركارهاي پژوهشي تأكيد مي‌شود. اگر ما بودجه داشتيم، سعي مي‌كرديم كه همة اعضاي پژوهشگاه هميشه در پژوهشگاه حضور داشته باشند. همچنين آرزوي من اين است كه كتابخانة پژوهشگاه در 24 ساعت باز باشد.
سؤال:
آيا استفاده از اين امكان براي محققان خارج از پژوهشگاه هم وجود دارد؟

آيت‌اللهي:
بله، سعي مي‌كنيم چنين زمينه‌اي را به تدريج فراهم كنيم. ما از معدود كتابخانه‌هايي هستيم كه مخزن آن باز است و مراجعه‌كننده مستقيم مي‌تواند به مخازن مراجعه كند.
سؤال:
فرموديد در پذيرش دخالتي نداريد، اما براي كسي كه خروجي پژوهشگاه است، معيارها و ملاك‌هاي لازم را در نظر مي‌گيريد؟
آيت‌اللهي:
بله، مثلاً در مورد پايان‌نامه‌ها بايد بسيار علمي و دقيق باشد.
سؤال:
به عنوان آخرين مركز پژوهش و اسناد رياست جمهوري يك بازوي مشورتي براي رئيس‌جمهور است، و بخشي از آن هم اسناد مربوط به گذشته است، اين دو مركز براي همين گفتمان ايراني- اسلامي در زمينة علوم انساني چه تعاملي مي‌توانند با هم داشته باشند؟
آيت‌اللهي:
ما اسناد زيادي در اينجا داريم كه ضرورت دارد اسكن شود و نياز به چند دستگاه اسكنر قوي داريم كه آن را در اختيار عموم قرار دهيم. حتي اسكن اسناد و كتاب‌هاي مربوط به ايران در ساير كشورهاي اطراف را مي‌توان در دستور كار قرار داد كه مي‌تواند ذخيرۀ بسيار بزرگي براي همة پژوهشگران و مسئولان باشد. اين به نظرم ضروري‌ترين كاري است كه بايد انجام شود.
در مورد پژوهش هم، اگر كتابخانة ما را كه از جهاتي منحصر به فرد است، بتوان ديجيتال و اسكن كرد، در مورد پروژه‌هاي ديگر هم اگر رياست جمهوري موضوعي در نظر دارد، ما آمادگي كمك و تقبل تضمين علمي اين پروژه‌ها را داريم.